سیمای پیشین محله‌های قدیمی مشهد

معماری مشهد

سیمای پیشین محله‌های قدیمی مشهد

توس از آن زمان که سناباد نوغانش مفتخر به پذیرش پیکر مطهر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) گردید به نیکی تولد شهری عظیم را درون روستایی کوچک دریافت. پس از آن بود که مردم به سوی مشهدالرضا مهاجرت کردند و در جوار امن ارض اقدس رضوی متوطن گردیدند. کاوش‌های باستان‌شناسی پیرامون حرم مطهر، ضمن تایید این‌که در صدر اسلام در جایگاه مضجع شریف بناها و عماراتی وجود داشته این احتمال را تقویت می‌نماید که آن ابنیه بر روی تپه‌ای به بلندای حدود 10 متر قرار داشته است.
مقارن با دوران تیموری و حکمرانی شاهرخ عمران و توسعه مشهدالرضا اوج گرفت و به صورت شهری مهم پیرامون مضجع حضرت رضا(ع) و نوغان درآمد.
حافظ ابرو مورخ و جغرافیانگار عصر تیموری محله‌های مشهد را به نام‌های کاریز، سناباد، چاه نو، دستجرد، منصوریه، ابوبکرآباد، پس باره ذکر می‌کند. یکی از سیاحان اروپایی که در سال 1822م به مشهد مسافرت کرده مجموع این شهر را 32 محله معرفی نموده است. به رغم آن صنیع‌الدوله در سال 1300ق می‌نویسد شهر مشهد در این زمان شش محله بزرگ و ده محله کوچک دارد که محلات بزرگ آن شامل خیابان علیا، خیابان سفلی، سراب، عیدگاه، چهار باغ و نوغان و محله‌های کوچک: پاچنار، ارگ، سرسوق، سرحوضان، جدیدها، مرویها و... بوده است.
روی هم رفته از شش محله سراب، سرشور، عیدگاه، پایین خیابان، نوغان و بالا خیابان، دو محله نوغان و سراب قدیمی‌تر از بقیه هستند، محلات سرشور و عیدگاه هم از نظر قدمت پس از نوغان و سراب قرار دارند.
دو محله بالا خیابان و پایین خیابان هم که جدیدتر هستند در زمان احداث خیابان مشهد (در آغاز سده یازدهم هجری) به این نام شهرت یافته‌اند. بعدها مقارن با حکومت پهلوی به تدریج با ورود وسایط نقلیه نیاز تغییرات جدید دربافت شهری احساس شد تا این‌که "خیابان فلکه شمالی" در سال 1308ش به کوشش اسدی نایب‌التولیه آستان قدس بر گرد بارگاه حضرت رضا(ع) احداث شد و سپس خیابان‌های دیگری به شهر افزوده شد.